Mijn liefde voor de Balkan verklaard (longread)

Ik ben een Balkan-enthousiast. Reizen in de Balkan voelt tegelijk bekend en onbekend aan. Het is Europa, maar door Ottomaanse en communistische invloeden is er toch een hele kloof met West-Europa. Dit is geen clickable post in lijstjesvorm. In de volgende 2200 woorden probeer ik mijn fascinatie en liefde voor de Balkan zo goed mogelijk over te brengen.

Op een nachttrein tussen Belgrado en Skopje verlies ik even de moed. Een oudere Servische man jaagt me uit coupé 66. Een jongeman die wekelijks die nachttrein neemt, wijst me een andere slaapplaats aan. In de enige overgebleven coupé kruipen insecten over de vloer en later ook over m’n hoofdkussen. Het gedeelde toilet is gewoon walgelijk.

Dit moment staat symbool voor wat reizen in de Balkan zo interessant maakt. Het backpackgevoel binnen Europa. De Balkan is de regio bij uitstek waar je met je rugzak kan rondtrekken. Goedkoop en gemakkelijk.

Ik kijk voor ik ga slapen naar het ruige Servische landschap. Mijn identiteitskaart ligt ondertussen bij de treinverantwoordelijke. Hij maakt me bij de grensovergang (om 2u30) en bij aankomst in Skopje (tegen 5u ’s ochtends) twee keer wakker. Met succes, oef. Aangekomen in Skopje wordt een taxichauffeur een beetje boos omdat ik wandelen richting centrum verkies boven zijn taxi. Reizen in de Balkan is ook een beetje loslaten en de plaatselijke levensstijl kopiëren. Of net koppig je ding doen?

De treinrit die het begin van dit artikel vormt, maak ik tijdens mijn grote Balkanreis. Van Ljubljana naar Athene, met tussenstops in Zagreb, Plitvice, Belgrado, Skopje en Thessaloniki. Dat was in 2014.

Ondertussen bezocht ik ook nog Sarajevo, Banja Luka, Plovdiv, Sofia en Podgorica. De bestemmingen klinken niet allemaal even sexy, maar ze zijn het wel. Het zal ondertussen wel duidelijk zijn dat ik fan ben. En toch…

Reputatie

De Balkan heeft niet de beste naam. Er is een negatieve connotatie. Bijvoorbeeld de oorlog in Kosovo of de genocide in Srebrenica zitten nog redelijk vers in het geheugen. De regio is getekend en dat is op veel plaatsen nog te merken. Er is de algemene economische en politieke situatie. “Don’t talk about it, everyone here is corupt”, zegt een Kroaat in de bar van de jeugdherberg in Zagreb terwijl hij naar het nieuwsitem over de ontslagen minister van Financiën kijkt.

Er zijn ook tastbare – of zichtbare – voorbeelden. Het valt op tijdens de vele treinritten en busverplaatsingen. Buiten de grote steden staan onafgewerkte huizen in ruwbouwfase. Van mensen die op de vlucht sloegen, hun geluk elders gingen zoeken of zonder job vielen tijdens de oorlog en zo in armoede sukkelden.

Je kan in veel steden ook niet langs de kogelinslagen kijken. En ook de vele kerkhoven die de heuvels rond de Bosnische hoofdstad Sarajevo groen-wit kleuren zijn een souvenir van jaren van miserie. Elke twintiger in voormalig Joegoslavië heeft oorlog meegemaakt. Wij Westerlingen moeten voor oorlogsverhalen bij onze grootouders aankloppen.

Alsof de échte miserie nog niet genoeg is, zijn er ook nog de vooroordelen. Iedereen is werkloos, onvriendelijk en woont in zo’n grijze woontoren. En bijna vergeten: al onze gestolen auto’s gaan richting Montenegro en Albanië.

Ramptoerist?

Het klinkt misschien raar, maar het zijn deze ‘problemen’ – ik noem het misschien beter omstandigheden – die de Balkan voor mij een grote aantrekkingskracht geven. Als je een beetje dieper dan de gekende miserie graaft, tref je ook een regio met een rijke geschiedenis, levendige steden, prachtige natuur en oprechte mensen aan.

Achter de littekens van oorlog en crisis schuilen prachtige karakters. In het meest afzichtelijk wooncomplex, inclusief afgebladderde muren, kan gerust het gelukkigste gezin wonen. De erbarmelijkste treinen van Europa brengen je naar de meest intrigerende steden.

Rijke geschiedenis

Zo’n erbarmelijke trein zonder airco brengt mij op een hete zomerdag in 2019 van Sofia tot Plovdiv. Het is een impulsieve beslissing om niet enkel de Bulgaarse hoofdstad Sofia een bezoekje te brengen. Plovdiv past perfect bij de onderverdeling ‘rijke geschiedenis’.

Plovdiv werd door mij eerder het Rome van de Balkan genoemd. Het eerste wat we er doen is één van de 7 heuvels beklimmen. Het uitzicht bij ons eerste terrasje is eigenlijk moeilijk te vatten. Recht voor mijn neus ligt een Romeins theater uit de boekjes. Richting horizon vormt zich een Balkan-stad gebouwd tegen 7 heuvels.

Het Romeins theater is lang niet de enige Romeinse site in Plovdiv. In totaal zijn er meer dan 300 archeologische sites. Deze stad staat symbool voor een rijke geschiedenis die we maar al te vaak vergeten. De Romeinen zaten niet enkel in Italië, de Grieken niet enkel in Griekenland. De Balkan is ‘eigendom’ geweest van de machtigste volkeren ter wereld, duizenden jaren lang.

• Ik denk dan ook aan Ottomaanse invloeden zoals de vele badhuizen in Skopje of de minaretten van Sarajevo. Of de middeleeuwse forten van Banja Luka, Podgorica of Belgrado.
• Ik denk aan het communisme dat de hedendaagse look van veel steden heeft bepaald en vaak ook een zekere grandeur heeft gegeven.
• Ik denk aan de vele monumenten die doen herinneren aan de Joegoslavische oorlog. En ik denk tenslotte ook aan de Latin Bridge in Sarajevo, waar door Gavrilo Princip het startschot van de Eerste Wereldoorlog werd gegeven.

Zo kan er nog even doorgedramd worden. Zeker als je weet dat ik met nog geen woord heb gerept over Griekenland.

Het leven

Het is een aangenaam lenteweekend wanneer we in het Bosnische Banja Luka verblijven. De temperaturen zijn zomers en roepen om een barbecue. Het valt op: veel mensen zitten in hun tuin met familie en vrienden. Ze kruipen niet zoals wij Vlamingen in hun achtertuin. Ze zitten vol in het zicht, voor hun huis. Uit sommige tuintjes klinkt gitaargetokkel. Het leven heeft zich naar buiten verplaatst.

Ook in de parken, speeltuinen en op straat valt het op. Gezinnen komen naar buiten en troepen samen bij speeltuinen of in de plaatselijke natuur. Iets waar we in België een buitenspeeldag of een coronacrisis voor nodig hebben.

Misschien romantiseer ik het. Ik ben er tenslotte met vakantie, zonder stress. Toch voelt het voor mij aan alsof het leven hier anders is dan in de lage landen. Er wordt aan een minder gejaagd tempo geleefd.

Het leven is er ook kleinschaliger. Ja, er zijn supermarkten en ketens. Maar in Banja Luka heb je ook nog een permanente markt. In de wijk waar wij logeren heeft praktisch iedereen een kleine moestuin, enkele fruitbomen en een kippenhok. Misschien is het uit armoede, ja. Maar het heeft toch z’n charme. Het is authentieker, en zal vaak ook wel verouderd genoemd worden door een westerling.

Een luxeleventje is het zeker niet voor de gemiddelde inwoner van pakweg Banja Luka of Skopje. Ik verblijf in Skopje in het bescheiden appartement van een Macedonische filmmaker. De buurt nabij de zoo van Skopje zou in België meteen de stempel ‘onveilig’ krijgen. In verval. In de koude inkomhal fladdert een vogeltje rond. Een bad nemen of douchen kan niet, want er zit een gat in de badkuip.

Het is confronterend en fascinerend tegelijk om te zien welke woonstandaard er in Macedonië geldt. Het is een ervaring om in een authentieke woonblok te verblijven, maar echt wennen doe ik er niet.

In de volgende stad, Thessaloniki, laat ik het Balkanleven even achter me en kies ik voor een eenpersoonskamer met eigen badkamer. Dat mocht wel een na 14 dagen hostels en zetels.

Het klinkt nu niet bepaald als een troef of een reden om van de Balkan te houden, die woonomstandigheden. Maar zoals gezegd vind ik het erg fascinerend om te zien. Zeker als je weet dat alle mensen die ik ontmoet heb echt wel gelukkig leken.

Hello Foodies?

Chinezen, Italianen, hamburgerketens. Die zijn er overal genoeg, niet slecht bedoeld. De Balkan-keuken is minder vertegenwoordigd in onze horeca. Restaurant Nostalgia in het Limburgse Hasselt kan ik wel als tip meegeven, moest je op zoek zijn naar de keuken van de Balkan. Maar daar stopt mijn kennis al.

Ljubljana is de poort naar de Balkan, en voor mij was dat tijdens mijn grote reis ook effectief zo. Het is mijn letterlijk proevertje van de Balkan. In een lokale supermarkt tegenover mijn hostel haal ik burek uit. In m’n voorbereiding met stip aangeduid als lokale specialiteit. Vettig bladerdeeg gevuld met bijvoorbeeld gehakt of spinazie. De betere versie van een worstenbroodje.

De keuken daar in de Balkan staat me wel aan. Veel vleesgerechten, vaak vanop de grill of afkomstig van wild. In Sarajevo word ik zot van cevapcici. Worstjes van sterk gekruid gehakt, klaargemaakt op de grill en geserveerd met gesnipperde ajuintjes, zure room en een soort Turks brood. Andere groenten of bijgerechten zijn optioneel. Ik kan het meermaals per dag eten. En ik doe het ook.

Wees wel voorbereid als je op zoek gaat naar een frisse pint. In sommige steden is het moeilijk om alcohol te vinden. Verschillende streken zijn namelijk overwegend islamitisch.

Aan uiteten hangt een prijskaartje, in België toch. In de Balkan valt het beter mee, zeker in de landen die (nog) geen euro gebruiken. Bijvoorbeeld in Plovdiv. Daar belandde ik op een schaduwrijk terras met charmante houten banken. Het restaurant is niet terug te vinden op Google Maps en de menukaart heeft enkel een Bulgaarse versie. We betaalden er nog geen 5 euro voor een menu met voorgerecht, hoofdgerecht en een frisse halve liter bier.

Echte backpackbestemming

Wat maakt van een reisbestemming eigenlijk een echte backpackbestemming? In mijn ogen zijn dat de volgende puntjes:

• Voordelige prijzen
• Vlotte verbindingen tussen verschillende steden en dorpen
• De typische –en zeer subjectieve- reissfeer die er hangt

De prijzen zijn dus dik oké. In 2014 kostte mijn volledige treinreis van 19 dagen mij 860 euro, alle kosten meegeteld. Inclusief een heenvlucht naar Ljubljana (30 euro), een terugvlucht vanuit Athene (120 euro) en 5 treinen: naar Zagreb, Belgrado, Skopje, Thessaloniki en Athene.

Ook het openbaar vervoer krijgt een dikke voldoende. Het is, zoals ik in het begin al aangaf, zeker niet het comfort dat je in België of Nederland vindt. Zeker niet als je eenmaal zuidelijker dan Belgrado zit. Maar de verbindingen zijn er wel, mits af en toe eens een avontuurtje. Zoals in Ljubljana.

De eerste trein die ik neem in de Balkan is die van Ljubljana naar de grotten van Postonja. Alles gaat goed, tot blijkt dat alle treinen terug naar Ljubljana geschrapt zijn. Ga dan maar eens aan de Sloveense loketmedewerkers uitleg vragen. Gelukkig rijden er wel vervangbussen, over onverharde wegen en door kleine dorpjes.

Het derde puntje, de reissfeer die er in de Balkan hangt, is natuurlijk zeer subjectief. Feit is wel dat ik op verschillende plaatsen vlot contacten kon leggen met zowel lokale bevolking als andere reizigers. In Ljubljana en Belgrado beland ik op een drink met verschillende Europese backpackers en in Zagreb verken ik de stad met enkele Kroaten. Zoals eerder gezegd verbleef ik in Skopje bij een Macedonische filmmaker en ook in Athene ging ik aan het CouchSurfen.

Toeristische toppers

Maar als je dan aan het reizen bent in de Balkan, is er dan ook iets te zien? In de zoektocht naar onbekende parels komen meer en meer toeristen in de Balkan terecht. Ja, het wordt ook in deze uithoek van Europa drukker. Er is ook effectief heel wat te zien. Niet elke stad heeft de geschiedenis van Rome of de musea van Londen, maar elk land heeft wel z’n toeristische toppers.

Athene is natuurlijk buiten categorie. Dat moet niet uitgelegd worden. Ik had bovendien het voorrecht om in de jeep van mijn gastheer Ilias een groot deel van de Peloponnesos te mogen ontdekken. De leeuwenpoort van Mycene, het kanaal van Korinthe, het theater van Epidaurus en de oude hoofdstad Nafplion. Stuk voor stuk toplocaties die op elke rondreis door Griekenland worden aangedaan.

De andere landen moeten hier uiteraard voor onderdoen. Toch is er in elk land wel iets op te noemen. Zoals:

• De grotten van Postonja en het meer van Bled in Slovenië.
• Nationaal park Plitvice en Dubrovnik in Kroatië.
• De orthodoxe kerken van de Servische hoofdstad Belgrado.
• De historische stad Mostar in Bosnië-Herzegovina.
• De baai van Kotor in Montenegro.
• Het Rilaklooster nabij Sofia, Bulgarije.

View this post on Instagram

A post shared by Toon Voets (@gaateensvoets)

Gastvrijheid

Is jullie de gastvrijheid van de mensen al opgevallen in wat ik beschrijf? Behalve in die trein helemaal in het begin van het artikel dan. Ik geef anders nog wel enkele voorbeelden.

• Wanneer ik met mijn gastheer Sasko in Skopje ga eten, is het voor mij gewoon onmogelijk om te betalen. Hij lijkt zelfs een beetje beledigd wanneer ik aandring. Zelfs een koffie met gebakje na het eten mag ik niet betalen. Hij is de gastheer, dus hij zorgt ervoor dat ik als gast alles heb wat ik moet hebben.
• Op daguitstap vanuit Podgorica is het een andere vorm van gastvrijheid. Het is eerder vertrouwen. We komen zonder geld aan in een Montenegrijns visrestaurant. Geen probleem. We mogen voor een prikje eten en moeten het achteraf gaan betalen bij een vriend van de chef-kok. Voor we terug naar Podgorica rijden, maken we eerst nog een boottocht met de vriendelijke chef.
• In Athene staan mijn 2 gastheren me al op te wachten op het perron van het station. Ze nemen me mee naar hun ouders die een heus feestmaal hebben voorbereid. Heel de tafel staat voor met Griekse gerechten. Voor we aanvallen, rijden we eerst nog 45 minuten om de zonsondergang mee te pikken bij Kaap Sounion.

Het is onwaarschijnlijk mooi om mee te maken hoe ze mij daar in Athene ontvangen. Als afsluiter van de vijfdaagse in de Griekse hoofdstad klimmen we naar het dak van het appartementsgebouw waar Ilias woont. Het uitzicht is fantastisch. De gekochte pintjes smaken. Deze keer heb ik wel mogen betalen, gelukkig. Tijdens mijn verblijf in Athene is het mij pijnlijk duidelijk geworden dat veel Grieken het financieel niet makkelijk hebben na de economische crisis. En toch zoveel moeite doen voor hun gasten. Knap.

Die gastvrijheid, ondanks alle problemen. Die gastvrijheid, in combinatie met alle positieve punten die ik tijdens de afgelopen 2.200 woorden heb aangehaald.

Die combinatie is wat mij zo zot maakt van Reizen in de Balkan.

Ik ben enthousiast.